همشهری آنلاین - زهرا بلندی: دیگر آتش درونشان زبانه نمی‌کشد تا خشت خام را بپزد، اما دودکش‌های بلندبالای آجری‌شان از بزرگراه شقایق و حتی خیابان‌های موازی آن هم به چشم می‌خورند. ۶۰متری
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
هرچند طی سال‌های اخیر با شکل‌گیری برخی آسیب‌ها در حوالی این کوره‌های خاموش، دیدنشان دیگر اغلب ما را یاد فقر و آسیب‌های اجتماعی می‌اندازد، اما از سویی تماشای عظمتشان، تصویر تازه و زیبایی در ذهن حک می‌کند. تصویری که به نظر می‌رسد تاریخچه‌ای در عقبه‌اش است؛ تاریخچه‌ای که شاید کمتر کسی درباره آن اطلاعات داشته باشد.
پخت آجر با زغال‌سنگ و نفت سیاه
«مرتضی منبع‌چی»، رئیس اتحادیه فخاران استان تهران، اینجا را هم مانند همه کوره‌های فعال و غیرفعالی که روزگاری در تهران رونق داشتند می‌شناسد: «اولین کوره‌ای که در منطقه۱۹ ساخته شد مربوط به سال ۱۳۳۵ است. فعالیت آنها در منطقه۱۹ به یکباره صفر نشد؛ کم‌کم ارزش زمین‌ها بالا رفت. بعد هم مصالح جایگزین آمد و رکود و با ترقی زمین‌ها از حدود ۱۰تا ۱۵سال پیش فعالیت کوره‌ها در اینجا به طور کلی متوقف شد.»
هم از تاریخچه‌اش حرف برای گفتن دارد و هم درباره شیوه ساخت بنا و سازوکار دودکش‌های مناره مانند: «تا قبل از سال۱۳۱۰ کوره‌های ما سنتی بودند. آتش وسط بود و آجرها را گرد دورش می‌چیدند. این بود که آجرهای نزدیک آتش می‌پختند و ردیف‌های بیرون خام می‌ماندند. هنوز هم تعدادی از این کوره‌ها در اطراف کاشان و قم کار می‌کنند. کوره‌های قدیم قبل از اینکه به سیستم گاز متصل شوند و از انرژی پاک استفاده کنند ابتدا با ترکیب زغال‌سنگ و نفت سیاه کار می‌کردند. کارگرها از دریچه‌ها و حفره‌های کوچک سقف کوره، آتش را نگاه می‌کردند و به تجربه می‌دانستند وقت ریختن سوخت رسیده است یا نه. اگر وقتش بود سوخت را از طریق همان حفره‌ها به ترتیب می‌ریختند و دور می‌زدند و این کار ۲۴ساعته انجام می‌شد. ۲کارگر مخصوص ریختن سوخت بودند و ۲کارگر مخصوص قاطی کردن زغال‌سنگ و نفت و آوردنشان با فرغون روی بام کوره. این نوع تولید، آلودگی و دود زیادی را به منطقه تحمیل می‌کرد، ولی از سال۵۵ به بعد، زمانی که سیستم گاز به وجود آمد، تمام کوره‌ها مجهز به لوله‌کشی گاز شدند.»
۱۰ کوره هوفمن؛ بازمانده‌های کوره‌پزخانه منطقه۱۹
سال ۱۸۸۵ میلادی ساخت کوره‌های «هوفمن» توسط شخصی آلمانی به همین نام شروع شد. این مدل کوره‌ها وارداتی آلمان هستند و ابداع شخصی به نام هوفمن. نوع اولیه این کوره‌ها بیضی شکل بود و مساحت زیادی را اشغال می‌کرد، اما وقتی سال۱۳۰۰ به ایران و سپس دولتخواه و اسماعیل‌آباد هم آمد، شکل آن به دایره تبدیل شد. منبع‌چی از تمام جزئیات این کوره‌ها باخبر است: «حدود ۳۰کوره در منطقه۱۹ فعال بود که در گذر زمان با غیرفعال شدن بسیاری از کوره‌ها از ۱۵سال پیش، بخش زیادی از کوره‌های این منطقه هم تخریب و به خانه‌های مسکونی و تجاری تبدیل شدند، اما حدود ۱۰مورد از آنها غیرفعال هنوز باقی مانده‌اند.»
رئیس اتحادیه فخاران استان تهران درباره شیوه کار آنها می‌گوید: «هر کوره حدود ۲۶ قمیر داشت و هر قمیر دریچه‌هایی به نام درگاه. خشت‌ها از این درگاه‌ها در قمیر چیده می‌شد. بعد دهانه را گل می‌گرفتند و آتش را از سوراخ‌ها تعبیه‌شده روی سقف رها می‌کردند در این فضای بسته و مدور. فرق کوره‌های هوفمن با مدل سنتی این بود که در کوره‌های سنتی باید صبر می‌کردند تا خشت پخته، خنک و جمع شود تا دوباره خشت خام بچینند، اما در مدل هوفمن کوره تمام‌وقت کار می‌کرد.»
آثار به‌جامانده از هنرمندان شیردل
انتهای دودکش‌ها طرح و شکلی خاص دارند. رئیس اتحادیه فخاران استان تهران حین صحبت درباره ساخت این بناها از هنر سازنده‌هایشان یاد می‌کند: «ساختن این کوره‌ها با این ارتفاع و به این صافی قطعاً کار راحتی نیست. معمار این نوع دودکش‌ها هم فن این کار را می‌دانست و هم دلِ شیر داشت. آن زمان جرثقیل وجود نداشت تا مصالح را بالا ببرد؛ طناب به وسیله‌ای مانند قرقره وصل می‌شد و کسی که آنها را می‌ساخت در این کار تخصص داشت. اول زمین مربع شکل را می‌کندند برای پی و بنیاد و بعد دایره‌ای به قطر ۲متر را آجرچینی می‌کردند. هر ۳۰سانتی‌متری که رج روی رج می‌گذاشتند، میلگردی را خم می‌کردند و از داخل بدنه روی دیوار دودکش کار می‌گذاشتند به عنوان پله. بعد همینطور بالا می‌رفتند و هر ۳۰سانتی‌متر پله‌ای دیگر تا برسند به ارتفاع ۶۵متری و شعاع ۴۰سانتی‌متری. هنوز هم این پله‌های میلگردی داخل دودکش‌ها هستند.»
استدلال جالبی در پس دودکش‌ها نهفته است: «۶۰ سال پیش کوره‌ها برق نداشت و هواکشی نبود تا روی کوره بگذارند و آتش را تخلیه کنند. برای همین مجبور بودند دودکش بسازند و دودکش‌های کوچک هم نمی‌توانستند مانند هواکش عمل کنند. باید در ارتفاع ۵۰تا ۶۰متر ساخته می‌شدند تا هوای خنک بیاید پایین و آتش داغ به سمت هوای آزاد و خنک داخل دودکش زبانه بکشد. با این جابه‌جایی هوا آتش حرکت می‌کند و جلو می‌رود و آجرها زنجیروار می‌پزند. دود هم در فاصله خیلی بالا رها می‌شود و در محیط اطراف کوره جمع نمی‌شود.»
۲ کوره فعال در منطقه ۱۸ و ۲۰
در خاموشی کوره پزخانه‌های منطقه۱۹ هنوز برخی کارگاه‌های آجرپزی در حدود ۷-۸ نقطه حاشیه‌ای مانند شهریار، حسن‌آباد فشافویه و ورامین تا قرچک و محمودآباد جاده خاوران و پاکدشت و شمس‌آباد جاده ساوه فعال هستند. منبع‌چی اعلام می‌کند حدود ۳۰۰نفر عضو صنف فخاران استان تهران هستند و یک گروه از این صنف در حال تولید آجر فشاری(گری) هستند، گروهی آجر سفال تیغه تولید می‌کنند، برخی هم آجر نمای ساختمان می‌سازند: «در محمودآباد جاده خاوران منطقه۲۰ در گذشته حدود ۳۷ کارخانه فعال بود که از این تعداد حدود ۲۶ مورد توسط شهرک‌های صنعتی خریداری شد و ۱۱-۱۲ کارخانه فعال مانده است. در شمس‌آباد منطقه۱۸ هم حدود ۲۲ کارخانه بود که از این تعداد الان حدود ۶تا ۷مورد فعال استو مابقی از بین رفته.»
وقتی درباره حفظ نمای این کوره‌ها و ارزش تاریخی آنها سوال می‌کنیم، منبع‌چی می‌گوید: «در بعضی از مناطق به صورت نمونه چند کوره نگهداشته شده است. مثلاً در ابتدای شهریار یک کوره باقی مانده. در دولتخواه هم قرار بود یکی از کوره‌ها به صورت سمبلیک نگه داشته شود، ولی برای حفظ آنها باید همکاری‌هایی با مالکان صورت بگیرد.»
نظر شما